เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าเขาอ่างฤาไน ได้รับการจัดตั้งและดำเนินการมาตั้งแต่ พ.ศ. ๒๕๒๐ ขณะนั้นมีพื้นที่ประมาณ ๑๐๐ ตารางกิโลเมตร ในท้องที่จังหวัดฉะเชิงเทรา และชลบุรี ต่อมามีการผนวกพื้นที่เข้ากับป่ารอยต่อ ๕ จังหวัด เมื่อ พ.ศ. ๒๕๓๕ และ พ.ศ. ๒๕๔๔ ทำให้ปัจจุบันครอบคลุมพื้นที่ ๑,๐๗๙ ตารางกิโลเมตร อยู่ในพื้นที่จังหวัด ฉะเชิงเทรา ชลบุรี ระยอง จันทบุรี และสระแก้ว ดังนั้นป่า ๑๐๐ ตารางกิโลเมตรแรกเริ่มที่เป็นเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าเขาอ่างฤาไนจึงเป็น “ป่าโบราณ” ของสังคมป่าที่ราบในพื้นที่ภาคตะวันออกที่หลงเหลืออยู่ ป่าโบราณนี้มีการรบกวนจากมนุษย์น้อยมาก เนื่องจากมีการกันพื้นที่ไว้เป็นป่าอนุรักษ์ในช่วงที่สังคมมนุษย์ยังเข้ามาไม่ถึง แม้แต่สถานที่ทำการเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าในขณะนั้นยังตั้งอยู่ห่างจากแนวเขตประมาณ ๒๕ กิโลเมตร บริเวณที่ปัจจุบันนี้คือ สถานีเพาะเลี้ยงสัตว์ป่ากระบกคู่

 

     สถาพป่าของเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าเขาอ่างฤาไนในปัจจุบันเป็นป่าดิบแล้งกว่า ร้อยละ๙๐ ของพื้นที่ทั้งหมด ที่เหลือเป็นป่าเบญจพรรณ ป่าเต็งรัง ทุ่งหญ้า และสวนป่า นอกจากนี้กว่า ร้อยละ๘๐ ของพื้นที่เป็นที่ราบ ที่อยู่ต่ำกว่า ๓๐๐ เมตรจากระดับน้ำทะเลปานกลางพื้นที่ส่วนใหญ่ของเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าเขาอ่างฤาไนที่ผนวกเพิ่มนี้ เคยมีการบุกรุก ตั้งถิ่นฐานของราษฎรมาก่อน กว่า ๑,๐๐๐ ครอบครัว พื้นที่ทำกินประมาณ ๗๕,๐๐๐ ไร่ ทำให้ป่าและสัตว์ป่าบริเวณนี้ถูกทำลายลงไปมาก จนต้องมีการอพยพราษฎรออกจากพื้นที่ในปี ๒๕๒๙ และ ๒๕๓๒ ป่าจึงฟื้นตัวขึ้น นอกจากนี้ยังมีการปลูกไม้ยืนต้นขึ้นทดแทนในพื้นที่ดังกล่าวด้วย เป็นผมให้มีความหลากหลายของพันธุ์ไม้เพิ่มขึ้น จากความหลากหลายที่เพิ่มขึ้นนี้ส่งผลให้อาหารสัตว์เพิ่มมากขึ้นด้วยเช่นกัน

 

 

     

 

๑. สัตว์เลี้ยงลูกด้วยนม พบทั้งสิ้น ๑๓๒ ชนิด เช่น กระแต บ่าง ค้างคาว ลิง ชะนีมงกุฎ กระต่าย กระรอก เม่น หมาใน หมี หมู ชะมด เสือ ช้าง กระจง กวาง เก้ง เลียงผ่า วัว และกระทิง เป็นต้น สำหรับช้างนั้นปัจจุบันเป็นสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมที่เป็นสัญลักษณ์ของชาติไทย

๒. สัตว์จำพวกนก หรือสัตว์ปีกพบทั้งสิ้น ๓๙๕ ชนิด เช่น นกยาง นกเป็ดน้ำ นกเงือก เหยี่ยว ไก่ฟ้าพญาลอ ไก่ป่า นกอ้ายงั่ว สำหรับไก่ฟ้าพญาลอนั้นครั้งหนึ่งเคยมีแนวความคิดที่จะเสนอให้เป็นนกที่เป็นสัญลักษณ์ของชาติไทย เนื่องจากเป็นป่าที่ราบต่ำ เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าเขาอ่างฤาไน เป็น ๑ ใน ๑๐ พื้นที่ดูนกที่สำคัญของประเทศไทย

๓. สัตว์สะเทินน้ำสะเทินบกมีจำนวนทั้งสิ้น ๓๒ ชนิด เช่น คางคก กบ เขียด ปาด อึ่งอ่าง ฯลฯ

๔. สัตว์เลื้อยคลานพบทั้งสิ้น ๑๐๗ ชนิด เช่น เต่า กิ้งก่า งู ตุ๊กแก แย้ และตะกวด เป็นต้น

 

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

              กลุ่มสัตว์                                             จำนวนชนิด                              จำนวนที่พบในประเทศไทย                       ร้อยละ

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

 ๑. สัตว์เลี้ยงลูกด้วยนม                                         ๑๓๒                                                ๓๐๒                                             ๔๓.๗๑ 

 ๒. สัตว์จำพวกนก                                                 ๓๙๕                                                ๙๘๒                                            ๔๐.๒๒

 ๓. สัตว์สะเทินน้ำสะเทินบก                                    ๓๒                                                 ๑๔๑                                             ๒๒.๗๐

 ๔. สัตว์เลื้อยคลาน                                               ๑๐๗                                                 ๓๑๘                                            ๓๓.๖๕

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

                รวม                                                        ๖๖๖                                              ๑,๗๔๓                                          ๓๘.๒๑

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

 

     จะเห็นได้ว่า แม้ว่าพื้นที่ป่าของเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าเขาอ่างฤาไน จะมีพื้นที่ไม่ถึง ๑% ของพื้นที่ป่าที่เหลืออยู่ในประเทศ แต่พบสัตว์ป่าอาศัยอยู่ถึง ๓๘.๒๑%  ของสัตว์ป่าที่พบในประเทศไทย สาเหตุสำคัญมาจากเป็นป่าที่ราบต่ำและความหลากหลายของพื้นที่ถิ่นอาศัยสำหรับสัตว์ป่า

 

    

 

     ในทางภูมิศาสตร์แล้ว เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าเขาอ่างฤาไน ตั้งอยู่ระหว่างหุบเขาของเทือกเขาที่สำคัญ ๒ เทือกเขา คือ เทือกเขาสันกำแพงที่เป็นอุทยานแห่งชาติ เขาใหญ่-ทับลาน-ปางสีดา และเทือกเขาจันทบูรณ์ ที่เคยเป็นผืนป่าที่ต่อเนื่องกับเทือกเขาพนมกระวานในเขมร เทือกเขาทั้ง ๒ มีจุดสูงสุดอยู่ที่ประมาณ ๑,๕๐๐-๑,๖๐๐ เมตร จากระดับน้ำทะเล เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าเขาอ่างฤาไน จึงตั้งอยู่ในซอกกำแพงที่สูงตระหง่าน กำแพงนี้จึงเป็นแนวปะทะสภาวะหรือบรรเทาอากาศที่เลวร้ายให้ลดความรุนแรงลง โดยเทือกเขาสันกำแพงคอยปะทะความหนาวเย็นที่แผ่มาจากประเทศจีนในช่วงฤดูหนาว ส่วนเทือกเขาจันทบูรณ์ คอยปะทะและบรรเทาพายุในช่วงมรสุมที่พัดมาจากทะเลจีนใต้ ภูมิอากาศในพื้นที่เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าเขาอ่างฤาไนจึงไม่หนาวเย็นเหมือนเขาใหญ่และไม่ชื้นเหมือนเขาสอยดาว สัตว์ป่าจึงเจริญเติบโตและขยายพันธุ์ได้ดี โดยเฉพาะสัตว์ใหญ่ที่ไม่ชอบภูเขาสูงชัน